Isaac Ouwater, De Stadhuisbrug met omgeving te Utrecht, 1779
Op donderdag 2 juni 2022 opent De gezonde stad. Kunst van het overleven door de eeuwen heen in het Centraal Museum Utrecht. Met deze tentoonstelling vieren we het 900-jarige bestaan van de stad Utrecht. Ter gelegenheid van 900 jaar Utrecht en de komst van De Vaandeldrager is toegang tot het museum op 2 en 6 juni gratis.
Rembrandt van Rijn
De Vaandeldrager, Beeld Rijksmuseum
Aankoop door de Staat der Nederlanden met steun van de leden van de Vereniging Rembrandt, de VriendenLoterij en het Rijksmuseum Fonds
Utrecht is de eerste grote stad in Nederland. Lange tijd gold ze als voorloper wat betreft stedelijk leven, architectuur en stedenbouw. De gezonde stad laat zien wat Utrechters de afgelopen eeuwen hebben gedaan om hun stad leefbaar te maken en te houden. Het streven naar een gezond leven blijkt van alle tijden.
Topstukken van grote meesters
In de tentoonstelling zijn topstukken te zien van onder meer Van Gogh, Jan Steen en Pieter Saenredam. Ook toont het Centraal Museum hoogtepunten uit zijn eigen collectie zoals:
• De Koppelaarster van Gerard van Honthorst
• De Keukenmeid van Joachim Wtewael.
• De Vaandeldrager van Rembrandt; dit werk is gedurende de eerste maand te zien in De gezonde stad. Het Centraal Museum is de tweede locatie in Nederland en de eerste locatie in de Randstad is waar het schilderij te bezichtigen zal zijn.
Samenwerking
Bart Rutten, artistiek directeur Centraal Museum: “We geloven in samenwerking. De bijdrage van onderzoekers en wetenschappers voor deze tentoonstelling is essentieel gebleken en levert verrassende perspectieven op. Ook de kunstwerken uit De gezonde stad krijgen een nieuwe betekenis in het licht van gezond stedelijk leven.”
Samenwerking en onderzoek met meer dan 15 wetenschappers geven verassende inzichten in de gezondheid van bewoners en gezond stedelijk leven. Zo werd de medische leer van de Griekse arts Galenus, die uitgaat van balans in een gezond lichaam, eeuwenlang ook toegepast op het leven in de stad. De stad fungeerde daarin zelf als een lichaam, waarbij rust, doorstroom en schone lucht essentieel waren om gezond te blijven.
Utrecht in de middeleeuwen
De gezonde stad begint in de vroege middeleeuwen (400), toen Utrecht niet veel meer dan een dorp was. Uit archeologische vondsten als waterputten en verzorgingsproducten blijkt dat Utrechters destijds al bezig waren met gezondheid.
Mensen waren relatief lang in die periode: 1,74 meter was de gemiddelde lengte. Die grootte was een teken van gezondheid en zou in de eeuwen daarna alleen maar afnemen, met een dieptepunt in de 19de eeuw. Pas rond het midden van de 20ste eeuw kregen mensen weer een vergelijkbare lengte.
Gezondheid in de stad
In 1122 kreeg Utrecht stadsrechten. In deze periode geloofden Nederlanders in een goede balans van voeding, beweging en rust om gezond te blijven. De tweede zaal in de tentoonstelling focust op al deze verschillende aspecten van gezondheid en toont schilderijen en andere werken die ingaan op deze thema’s, zoals:
• het prachtige laatmiddeleeuwse anonieme werk De geboorte van Maria uit 1520,
• het innemende Een moeder die het haar van haar kind reinigt van Pieter de Hooch uit 1660.
•Jan Steen nam daarentegen de toenmalige artsen en patiënten graag op de hak. Zo blijkt uit schilderijen als Het snijden van de kei (1675) en De tandentrekker (1651).
• Verder zijn er stadsgezichten van Joost Cornelisz Droochsloot, Pieter Saenredam en Isaac Ouwater te zien, waar de lege, opgeruimde straten ineens opvallen.
Sociale ongelijkheid
Na 1500 nam de gemiddelde gezondheid steeds verder af, mede doordat de sociale ongelijkheid in de stad steeds groter werd.
De derde zaal over de vroege 19de eeuw schetst met donkere kleuren op de muur en een grote, zwarte lijkkoets dan ook een grimmiger beeld. Het is de tijd waarin nieuwe ziektes als cholera veel slachtoffers eisen. Tegelijkertijd tonen werken van Isaac Israëls, Bart van der Leck en Jan Sluyters ook het begin van een nieuwe periode waarin de gezondheid op veel terreinen weer toeneemt.
De toekomst van Utrecht
Het Utrecht van nu is het resultaat van alle Utrechters die vóór ons geleefd hebben. Om die mensen een gezicht te geven, zie je in de laatste zaal een grote collectie portretten van bekende en minder bekende Utrechters, vanaf de middeleeuwen tot aan nu.
Zo hangt er een zelfportret van Joachim Wtewael, maar ook een fotoportret van Dick Bruna door Erwin Olaf. In deze laatste zaal wordt ook de vraag beantwoord: wat moeten we doen om Utrecht – en het hedendaagse, stedelijke leven – gezonder en veiliger te maken? Om weer meer in balans te raken? In video’s geven onder andere burgemeester Sharon Dijksma hun antwoord op deze vraag.
Annex: John Akomfrah
In de Annex, de laatste zaal van de tentoonstelling, waarin door een hedendaagse kunstenaar wordt gereflecteerd op de eerdere expositiezalen, beleeft het werk Five Murmurations van John Akomfrah zijn Europese première. Akomfrah geldt als een van de meest toonaangevende kunstenaars van dit moment. In de video-installatie Five Murmurations uit 2021 reflecteert hij op hoe de coronacrisis samenviel met de wereldwijde Black Lives Matter protesten. Het werk is dan ook hyperactueel en biedt perspectief op menselijk gedrag in tijden van een crisis.
Op 6 juni, als het museum gratis te bezoeken is, is er een markt in de museumtuin. Daar worden streekproducten verkocht die te maken hebben met gezond stedelijk leven.
Jan Steen (Leiden 1626 – 1679 Leiden)
Titel De tandentrekker
Datering 1651
Bruikleen Mauritshuis Den Haag
Anoniem
De geboorte van Maria 1520
Bruikleen van Mauritshuis Den Haag
